Podsumowanie prac zespołu Edukacja i wychowanie. Członkowie: dr Konrad Ciesiołkiewicz – koordynator, Magdalena Bigaj, Onno Hansen-Staszyński, Jacek Królikowski, Olgierd Nojszewski, Filip Pazderski, Patryk Zakrzewski.
PRZEBIEG PRAC
Żyjemy w społeczeństwie informacyjnym, którego charakterystykę przedstawić można tak: większość kontaktów między ludźmi odbywa się za pośrednictwem mediów, one tworzą specyficzną kulturę i tzw. medialną rzeczywistość. Informacje obecne w sferze publicznej jeszcze nigdy w historii nie powstawały na taką skalę i tak szybko jak obecnie. Dla podtrzymywania i poszerzenia sieci społecznych niezbędna jest dzisiaj infrastruktura telekomunikacyjna. Rozwój społeczny wiąże się więc z wykorzystywaniem technologii informacyjnych, a większość działań człowieka wspomagają rozwiązania cyfrowe.
Specyfiką środowiska cyfrowego, leżącego u podstaw dezinformacji, są nowe zjawiska i ich społeczne konsekwencje:
- wpływ nieprzejrzystych algorytmów dopasowujących treści do naszych zainteresowań, funkcjonowanie w bańkach informacyjnych (algorytmy zawężają nasze grupy społecznościowe do grona myślących w zbliżony sposób),
- silna tendencja do polaryzacji społecznej i politycznej (sprzyjają jej algorytmy i pożądana wyrazistość),
- działanie botów (zautomatyzowanych kont w mediach społecznościowych naśladujących zachowania normalnych ludzi),
- kierowanie się paletą zniekształceń poznawczych, w tym ludzkiej tendencji do poszukiwania potwierdzenia swoich przekonań i opinii,
- stres informacyjny związany z przeciążeniem naszych możliwości poznawczych, kierowanie się automatycznym sposobem myślenia znacznie częściej niż refleksyjnym.
Przeciwdziałanie dezinformacji przez edukację i wychowanie zakładać musi podejście do uczenia się w najszerszy możliwy sposób, obejmując swoim zasięgiem wszystkie grupy wiekowe. Traktujemy je zatem jako szereg działań podejmowanych przez instytucje edukacyjne, a także organizacje, środowiska nieformalne, środki społecznego przekazu. To idea uczenia się przez całe życie: w domu, przedszkolu, szkole, pracy, na podwórku, poprzez zaangażowanie społeczne i obywatelskie, a także udział w kulturze popularnej, dostęp do kultury elitarnej, świadome korzystanie z mediów, w tym internetu i sieci społecznościowych.
Fundamentalne ramy stanowiące podstawę do podejmowania wszelkiego rodzaju interwencji są następujące:
- Wszelkie koncepcje edukacji opierać powinny się na poszanowaniu podstawowych praw człowieka i praw dziecka, zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Konwencji o Prawach Dziecka, Konstytucji RP, Europejskiej Deklaracji Prawa i Zasad Cyfrowych w Cyfrowej Dekadzie, Strategii KE „Better Internet for Kids”, Komentarzu Ogólnym nr 25 Komitetu Praw Dziecka ONZ. Szczególnie doniosłe znaczenie mają: poszanowanie przyrodzonej godności każdego człowieka, prawo do ochrony czci i dobrego imienia, autonomia informacyjna, ochrona wolności wypowiedzi, zakaz dyskryminacji, prawo do nauki, kierowanie się dobrem dziecka, przeciwdziałanie treściom i narracjom ekstremistycznym, manipulacjom, fałszywym narracjom i dezinformacji.
- W poszukiwaniu szczegółowych rozwiązań pomocne wydają się modele kompetencji, opierające się na postawach, wiedzy i umiejętnościach, wypracowane przez organizacje międzynarodowe. Najważniejsze to: edukacja dla pokoju (UNESCO), Ramy odniesienia dla kompetencji sprzyjających kulturze demokratycznej (Rada Europy). Obydwa podejścia w centrum uwagi stawiają wartości humanistyczne i prawa człowieka, akcentując potrzebę samopoznania, upatrując w różnorodności zasobów wzmacniających kulturę demokratyczną, umiejętność prowadzenia dialogu intrapersonalnego, międzyludzkiego, międzygrupowego i międzypaństwowego, nadając większą wagę instytucjom chroniącym społeczną spójność niż politycznej woli wynikającej z krótkookresowych trendów politycznych.
- Dezinformację traktujemy jako fałszywe, zmanipulowane lub wyrwane z kontekstu informacje, rozpowszechniane w sposób świadomy przez osoby, które mają złe intencje i chcą w negatywny sposób wpłynąć na zachowanie lub decyzje odbiorców. Rodzajem dezinformacji wymagającym podejmowania szczególnych działań jest ta o charakterze masowym, skoordynowana, spełnia kryteria informacji fałszywej i jest możliwa do zweryfikowania oraz łamie prawa człowieka prowadząc do krzywdy ludzi.
- W prowadzeniu debaty publicznej wokół problemu dezinformacji istnieje duże ryzyko przerzucania winy na osoby, które w sposób nieświadomy lub świadomy (np. związany z chęcią pokazania lojalności wobec własnej grupy lub zamanifestowania sprzeciwu wobec tzw. głównego nurtu) przekazują jakieś informacje lub im ulegają, przyjmując dany punkt widzenia. Podejście takie jest stygmatyzujące, potencjalnie wyklucza i prowadzi do jeszcze silniejszych podziałów społecznych. Z całą mocą podkreślamy potrzebę przypisywania winy za procesy dezinformacji ich twórcom i zleceniodawcom, przy jednoczesnym uświadamianiu potrzeby brania odpowiedzialności za funkcjonowanie w społeczeństwie informacyjnym zarówno przez jednostki, grupy, organizacje i instytucje, a także platformy społecznościowe oraz inne podmioty technologiczne, przyczyniające się do wzmacniania zjawiska dezinformacji.
- Nie można ignorować faktu, że żyjemy w społeczeństwie o ogromnym deficycie zaufania (według CBOS z 2022 roku: minus 77 proc.) oraz lęku, związanego z zawrotnym tempem życia, załamaniem się dotychczasowych paradygmatów rozwoju oraz bezprecedensowymi kryzysami bezpieczeństwa w postaci pandemii COVID i wojny w Ukrainie.
- Krytyczne i refleksyjne myślenie, przywoływane we wszystkich analizach odnoszących się do dezinformacji, wymaga wysiłku nie tyle indywidualnego, co przede wszystkim wspólnotowego. Jest bowiem silnie związane z dialogiem i poszanowaniem różnorodności.
- Przeciwstawiamy się dezawuowaniu emocji jako rzekomego czynnika szkodzącego i pogłębiającego konsekwencje dezinformacji. Emocje stanowią bardzo ważny zasób człowieka. Pełnią krytycznie ważną rolę informując nas o naszych potrzebach i wartościach – tych zaspokojonych i niezaspokojonych. Docenienia wymaga rozwój inteligencji emocjonalnej, nazywanej także inteligencją społeczną, zakładający zdolność do rozpoznawania i wyrażania szerokiego wachlarza emocji, rozpoznawania ich, empatii wobec innych oraz ich właściwego regulowania.
Podkreślamy wielką rolę zawodów zaufania społecznego, a przede wszystkim nauczycieli, pedagogów, edukatorów, psychologów, wychowawców i animatorów społecznych. Grupy te stanowią strategiczną linię obrony przed konsekwencjami dezinformacji oraz podejmować mogą systemowe działania profilaktyczne. Istotnym elementem wszelkich programów i inicjatyw przez nich podejmowanych powinna być zdolność rozróżniania informacji, wiedzy i mądrości (wymagającej refleksyjnego myślenia).